- વૈશ્વિક બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક (MPI)ની દેખરેખ રાખવા નીતિ આયોગ
દ્વારા રાષ્ટ્રીય માળખું નક્કી કરવામાં આવી રહ્યું છે.
- નીતી આયોગ એ ભારતમાં MPI પર નજર રાખવા માટેની
નોડલ એજન્સી છે.
> મુખ્ય મુદ્દાઓ :
- વૈશ્વિક ગરીબી સૂચકાંક, એ ભારત સરકાર દ્વારા પસંદ
કરેલા 29 વૈશ્વિક સૂચકાંકોમાંથી એક છે જેને ‘સુધારણા અને વિકાસ
માટે વૈશ્વિક સૂચકાંક’ (GIRG) તરીકે ઓળખાય છે.
- GIRGમાં સમાવિષ્ટ સૂચકાંકો
મહત્વપૂર્ણ સામાજિક અને આર્થિક સૂચકાંકોના આધારે ભારતના પ્રદર્શનને માપવામાં અને
તેનું નિરીક્ષણ કરવામાં મદદ કરે છે.
> વૈશ્વિક બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક (MPI):
- વૈશ્વિક 'બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક'
એ 107 વિકાસશીલ દેશોમાં બહુ-પરિમાણીય ગરીબીને
માપવાની આંતરરાષ્ટ્રીય પદ્ધત્તિ છે.
- આ ખ્યાલનો વિકાસ વર્ષ 2010માં 'ઓક્સફોર્ડ ગરીબી અને માનવ વિકાસ પહેલ' (OPHI) અને 'સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ' (UNDP) દ્વારા
કરવામાં આવ્યો હતો.
- સંયુક્ત રાષ્ટ્રના ટકાઉ વિકાસ પર 'ઉચ્ચ-સ્તરીય રાજકીય ફોરમ' (HLPF)માં દર વર્ષે જુલાઈમાં આ આંક રજૂ થાય છે.
> નીતિ આયોગ દ્વારા MPI મોનિટરિંગ ફ્રેમવર્ક તરફનાં પગલાં:
> 'બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક
સંકલન સમિતિ:
- નીતિ આયોગ દ્વારા MPI પર નજર રાખવા માટે 'બહુપરીમાણીય ગરીબી ઇન્ડેક્સ કોઓર્ડિનેશન કમિટી' (MPICC) ની રચના કરવામાં આવી છે.
- આ સમિતિમાં વિજળી, દૂરસંચાર, ખાદ્ય અને જાહેર વિતરણ, પીવાનું પાણી અને સ્વચ્છતા,
શિક્ષણ, આવાસ અને શહેરી બાબતો, આરોગ્ય અને કુટુંબ કલ્યાણ જેવા મંત્રાલયો અને વિભાગોના સભ્યો સામેલ છે. આ
મંત્રાલયો / વિભાગોની પસંદગી MPIમાં સામેલ 10 સૂચકાંકોના
આધારે કરવામાં આવી છે.
- મંત્રાલયો / વિભાગોના સભ્યો ઉપરાંત, 'ઓક્સફોર્ડ ગરીબી અને
માનવ વિકાસ પહેલ' (OPHI) અને 'સંયુક્ત
રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ' (UNDP)ના નિષ્ણાંતો પણ સમિતિને ટેકનીકલ
મદદ કરશે.
> રાષ્ટ્રીય MPI અને પરિમાણ (પેરામીટર)
ડેશબોર્ડ :
- રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોનો રેન્ક તૈયાર કરવા માટે NITI આયોગ દ્વારા 'રાષ્ટ્રીય બહુ-પરિમાણીય ગરીબી સૂચકાંક' તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યો છે.
- ગરીબી સૂચકાંક કામગીરી પર દેખ-રેખ રાખવા
માટે MPI પેરામીટર ડેશબોર્ડ તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યું છે.
- આ ડેશબોર્ડ પાંચ બેંચમાર્કના આધારે
રાજ્યોની પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરશે.
- MPIના પરિમાણો (શિક્ષણ, આરોગ્ય, જીવનધોરણ);
- MPIના સૂચક (10 સૂચકાંકો);
- પેટા સૂચકાંકો (દરેક સૂચકાંકમાં 13 પેટા સૂચકાંકો),
- બેઝલાઈન ['નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે-4
(NFHS-4) પર આધારિત]
- રાજ્યોની વર્તમાન સ્થિતિ (સૂચકાંકોના તાજેતરના સર્વેના
આધારે)
> રાજ્ય સુધારણા ક્રિયા
યોજના (SRAP):
- રાજ્યોમાં જરૂરી સુધારાઓ
લાગુ કરવા માટે 'સ્ટેટ રિફોર્મ એક્શન પ્લાન' લાગુ કરવામાં આવશે. તેના અમલ માટે નીચેના તબક્કાવાર પગલા લેવામાં આવશે:
- MPI સૂચકાંકોને પેટા સૂચકાંકોમાં વહેંચવામાં આવશે.
- સૂચકાંકોથી સંબંધિત યોજનાઓની કામગીરીનું માપન.
- સંબંધિત યોજનાને અમલમાં મૂકતા મંત્રાલય /
વિભાગની ઓળખ.
- વિવિધ મંત્રાલયો, રાજ્યો અને અન્ય હોદ્દેદારોની
સલાહ.
- લક્ષ્યો અને સમયમર્યાદા સેટ કરવી.
- ઉચ્ચ, મધ્યમ અને નીચી પસંદગીઓનું નિર્ધારણ.
> રાષ્ટ્રીય MPI મોનિટરિંગ ફ્રેમવર્કનું
મહત્વ:
- નીતિ આયોગનું રાષ્ટ્રીય MPI મોનિટરિંગ ફ્રેમવર્ક ‘સસ્ટેઇનેબલ
ડેવલપમેન્ટ ગોલ-૧’ (SDG-1) ને અનુરૂપ
છે, જે તેના તમામ સ્વરૂપોમાં દરેક જગ્યાએ ગરીબી નાબૂદ કરવા પર ભાર
મૂકે છે.
- વિશ્વ બેંકની ગરીબી રેખાના ખ્યાલ કરતા MPI એ વધુ વ્યાપક અભિગમ છે,
જે 'સામાજિક માળખાગત' પર
ખર્ચ વધારવાની ભારતની જરૂરિયાત સાથે સુસંગત છે.
- MPI સ્પર્ધાત્મક સંઘવાદને
પ્રોત્સાહન આપશે.
> MPI વર્ષ-2020માં ભારત અને
પડોશી દેશોનું પ્રદર્શન:
NFHS-4 (2015/16) ડેટાના
આધારે MPI સ્કોર 0.123 અને 27.91% હેડકાઉન્ટ રેશિયો સાથે 107 દેશોમાં ભારત 62 મું
છે.
આ સૂચકાંકમાં શ્રીલંકા (25), ભુતાન (68), નેપાળ (65), બાંગ્લાદેશ (58), ચીન
(30), મ્યાનમાર (69) અને પાકિસ્તાન (73) ક્રમે છે.
> નિષ્કર્ષ:
'બહુપરીમાણીય ગરીબી'
નક્કી કરવામાં આવક એકમાત્ર સૂચક નથી, પરંતુ નબળું
સ્વાસ્થ્ય, કામની નબળી ગુણવત્તા વગેરે જેવા અન્ય સૂચકાંકો પણ
ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. તેથી MPIનું વધુ સારું નિરીક્ષણ એ રાષ્ટ્રીય
વિકાસ લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરશે.
સ્ત્રોત : Press Information Bureau, Delhi, GOI (Sept-2020)
Download/View PDF