ભારતમાં મુખ્ય ખેત-પાકો
ભારતમાં ખેત-પાકનું વર્ગીકરણ (ઋતુઓ
અનુસાર)
ઋતુઓના આધારે, ભારતમાં પાકને ત્રણ
પ્રકારોમાં વહેંચવામાં આવે છે: રવી, ખરીફ અને ઝાયદ.
(A) ખરીફ (ચોમાસું) પાક : જૂન-જુલાઇમાં
વાવણી જ્યારે વરસાદ શરૂ થાય ત્યારે તેનું વાવેતર થાય છે. સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબરમાં પાક
(ઉનાળુ-ચોમાસુ) તૈયાર થાય છે. પરિપક્વતા અને વૃદ્ધિ માટે પાણી અને ગરમ હવામાનની
જરૂર રહે છે. ઉદાહરણ: ચોખા, જુવાર, બાજરો,
મકાઇ, કપાસ, મગફળી,
શણ, શેરડી, હળદર,
કઠોળ (જેમ કે અડદ) વગેરે.
(B) રવી (ચોમાસુ-શિયાળો): ઓક્ટોબર-નવેમ્બરમાં વાવેતર
થાય છે. એપ્રિલ-મેમાં પાક તૈયાર થાય છે. બીજના અંકુરણ માટે ગરમ આબોહવા અને
પરિપક્વતા અને વૃદ્ધિ માટે ઠંડા વાતાવરણ જરૂરી છે. ઉદાહરણ: ઘઉં, જવ, ચણા, વટાણા, જવ, બટેટા, ટામેટા, ડુંગળી,
તેલીબીયા (જેમ કે રાઈ, સૂર્યમુખી, તલ, સરસવ) તમાકુ વગેરે.
(C) ઝાયદ(ઉનાળું) પાક : રવિ અને ખરીફ પાકની સીઝન વચ્ચે તેનું વાવેતર કરવામાં
આવે છે. માર્ચ-જૂન વચ્ચે પાક તૈયાર થાય છે. ઉદાહરણ: કાકડી, કારેલા,
કોળુ, તડબૂચ, સક્કર ટેટી,
મગદાળ વગેરે.
ભારતમાં પાકની શ્રેણીઓ
- ધાન્ય પાક (ઘઉં, મકાઈ, ચોખા, બાજરી, જુવાર, કઠોળ વગેરે)
- રોકડીયા પાક (શેરડી, તમાકુ, કપાસ, શણ, તેલીબિયાં વગેરે)
- વનસ્પતિ પાક (કોફી, નાળિયેર, ચા, રબર વગેરે)
- બાગાયતી પાક (ફળ અને શાકભાજી)
ભારતમાં મુખ્ય ખેત-પાકો
ચોખા
|
|
પાકનો
પ્રકાર
|
ખરીફ, રવિ
|
ટેકનોલોજી
|
પ્રત્યારોપણની
ટેકનોલોજી, જાપાની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન ટેકનોલોજી, નવી SRI
ટેકનોલોજી
|
જાતો
|
અમન, અફઘાની, Aus, બોરો, પલુઆ
|
મુખ્ય
ઉત્પાદકો
|
પશ્ચિમ
બંગાળ, ઉત્તર પ્રદેશ, આંધ્રપ્રદેશ, પંજાબ,
બિહાર, ઓરિસ્સા, છત્તીસગઢ,
આસામ, તામિલનાડુ, હરિયાણા
|
સર્વોચ્ચ
ઉત્પાદક
|
પશ્ચિમ
બંગાળ
|
હેક્ટર
દીઠ સૌથી વધુ ઉપજ
|
પંજાબ
|
સંશોધન
કેન્દ્ર
|
કટક, ઓડિશા
|
સૌથી
વધુ ઉત્પાદક દેશ
|
ચીન
|
ઘઉં
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ખરીફ, રવિ
|
જાતો
|
આદિત્ય , VL-832, HD2687, PBW-343
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ,
હરિયાણા, મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન, બિહાર અને ગુજરાત
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
ઉત્તર પ્રદેશ
|
2018-19ના વર્ષ દરમિયાન નિકાસો
|
રૂ. 424.94 કરોડ, (2,26,225.00 MT)
|
મુખ્ય નિકાસ સ્થળો
(2018-19)
|
નેપાળ, બાંગ્લાદેશ,
UAE, સોમાલિયા અને શ્રીલંકા
|
કપાસ
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ખરીફ
|
જાતો
|
લાંબ રેશા, મધ્યમ રેશા, ટૂંકા રેશા
|
માટીનો પ્રકાર
|
કાળી માટી
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, આંધ્રપ્રદેશ, હરિયાણા, મધ્યપ્રદેશ, પંજાબ, રાજસ્થાન, કર્ણાટક, તામિલનાડુ,
ઓરિસ્સા
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
ગુજરાત (2017, Business World)
|
સંશોધન કેન્દ્ર
|
નાગપુર, મહારાષ્ટ્ર
|
સૌથી વધુ ઉત્પાદક દેશ
|
ચીન
|
શણ
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ઝાયદ
|
જાતો
|
સફેદ શણ, Tossa
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
પશ્ચિમ બંગાળ, બિહાર,
આસામ, આંધ્ર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા,
મેઘાલય, નાગાલેન્ડ, ત્રિપુરા,
ઉત્તર પ્રદેશ
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
પશ્ચિમ બંગાળ
|
હેક્ટર દીઠ સૌથી
વધુ ઉપજ
|
પશ્ચિમ બંગાળ
|
સંશોધન કેન્દ્ર
|
કોલકાતા અને
નીલગુંજ, પશ્ચિમ બંગાળ
|
સૌથી વધુ ઉત્પાદક
દેશ
|
ભારત (સૌથી વધુ
નિકાસ કરનાર બાંગ્લાદેશ)
|
શેરડી
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ખરીફ, રવિ
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
ઉત્તર પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર,
કર્ણાટક, તામિલનાડુ, આંધ્રપ્રદેશ,
બિહાર, ગુજરાત, હરિયાણા,
ઉત્તરાખંડ, પંજાબ
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
ઉત્તરપ્રદેશ
|
હેક્ટર દીઠ સૌથી
વધુ ઉપજ
|
તામિલનાડુ
|
સંશોધન કેન્દ્ર
|
લખનૌ
|
સૌથી વધુ ઉત્પાદક
દેશ
|
બ્રાઝિલ
|
ચા
|
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
આસામ, દાર્જિલિંગ
(પશ્ચિમ બંગાળ), મેઘાલય, કેરળ,
હિમાચલ પ્રદેશ, તામિલનાડુ, કર્ણાટક
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
આસામ
|
સંશોધન કેન્દ્ર
|
ટોકલાઈ, આસામ
|
સૌથી વધુ ઉત્પાદક
દેશ
|
ચીન
|
કોફી
|
|
જાતો
|
અરેબીકા અને
રોબુસ્તા
|
વરસાદ
|
150-250 સે.મી.
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
કર્ણાટક, તામિલનાડુ,
કેરળ, આંધ્રપ્રદેશ, તેલંગણા,
ઓડિશા, આસામ, મેઘાલય,
અરુણાચલ પ્રદેશ, મણિપુર, નાગાલેન્ડ
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
કર્ણાટક
|
સૌથી વધુ ઉત્પાદક
દેશ
|
બ્રાઝિલ
|
મસાલા
|
|
સ્થાન
|
પશ્ચિમ ઘાટ અને
અન્ય ડુંગરાળ વિસ્તારોની 1000-2000 મીટર ઉંચાઈ
|
તાપમાન
|
10-30 ° સે
|
વરસાદ
|
200-300 સે.મી.
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
કેરળ, કર્ણાટક
|
સર્વોચ્ચ ઉત્પાદક
|
કેરળ
|
બરછટ
અનાજ / મિલેટ્સ
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ખરીફ
|
તાપમાન
|
ઊંચા
તાપમાનવાળા વિસ્તારોમાં ઉગાડવામાં આવે છે અને તેને ‘ડ્રાયલેન્ડ પાક’ કહેવામાં
આવે છે
|
સમાવિષ્ટ પાકો
|
બરછટ
અનાજ બાજરી, જુવાર, બાજરો, રાગી
વગેરે
|
વરસાદ
|
50-100
સે.મી.
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક અને રાજસ્થાન
|
મગફળી
|
|
પાકનો પ્રકાર
|
ખરીફ
અને રવી પાક
|
તાપમાન
|
20
° સે થી 30 ° સે તાપમાન
|
વરસાદ
|
50-75
સે.મી.
|
મુખ્ય ઉત્પાદકો
|
ગુજરાત, આંધ્રપ્રદેશ અને તમિલનાડુ
|
વિશ્વમાં
મગફળીના ઉત્પાદનમાં ભારત બીજા ક્રમે છે (ચીન પ્રથમ)
|
|
Source : Ministry of Agriculture & Farmers
Welfare, GOI